ह्या अवाढव्य जगात काय काय पाहायला मिळेल ह्याची काही खात्री नाही. चित्र-विचित्र गोष्टी आणि जगण्याच्या अजब पद्धतींनी हे जग खच्चून भरलंय. समजा, एखादया ठिकाणी तुम्हाला कोंबडया घेऊन जाणाऱ्या गाडीसारखी एक बंद बस दाखवून सांगितलं, ‘हंss चला!’ तर कसं वाटेल? म्हणजे वाटेल भीषणच, पण जर त्याच बसमधून अजून दहा पंधराजण शांत चित्तानं आपली बोचकी घेऊन निघालेत हे पाह्यल्यावर आपली प्रवासाची संकल्पनाच कायमची बदलून जाईल. ‘चांदोमामा’ तर आपल्याला सगळ्यांना माहीत आहे. उदया आपल्याला जर अचानक कळलं की पृथ्वीला कोण्या एका भाषेत ‘पाचामामा’ म्हणतात तर? ह्या जरतरच्या शक्यतांची साखळी खरंच अस्तित्वात आली!
‘सांताक्रूझ’ आणि आसपास
हे मुंबईचं, ‘पुढील स्टेशन सांताक्रूझ’ नाही! खरोखरचं सांताक्रूझ. बोलिव्हियाचं सर्वांत मोठं शहर. इकडे जाताना गाडीत बसल्यावर वळणांचा रस्ता, ब्रेक्सचा किचकिचाट हे कमी म्हणून की काय यच्चयावत गुरांचा गंध त्या गाडीला चिकटला होता. गाडी होती बरी पण तो वास आमचं डोकं उठवून गेला! सकाळी बसमधून खाली उतरून आधी सुटकेचा श्वास सोडला!
ह्या प्रवासाच्या दगदगीची उणीव हॉस्टेलच्या ‘ब्रेकफास्ट’नं भरून काढली. थोडं पेंगत आम्ही नाश्त्याच्या टेबलपाशी पोहोचलो आणि झोपच पळाली. बऱ्याच दिवसांनी असा भरगच्च नाश्ता टेबलवर दिसत होता. ब्रेड, चीज, हॅम, अंडी, फळं, निरनिराळे ज्युसेस् आणि चक्क चीज मिश्रित धिरडी! आम्ही ताव मारला.
सांताक्रूझ शहर मोठं असूनही तसं ‘टूरिस्टांचं स्थळ’ नाही. अँडीज पर्वतरांगांच्या थोडं खाली असलेलं. मौसमी आणि उष्ण वातावरणाचं. म्हणून आम्ही ह्या प्रदेशात हेतुपूर्वक आलो. डोंगराळ बोलिव्हिया पठारावर कसं दिसतं हे पाहायचा हेतू होताच पण इथं न येता गेलो असतो तर काहीतरी राहिल्याची टोचणी लागून राहिली असती. दुसरा हेतू म्हणजे व्हिसाची मुदत वाढवून घेणं. ते काम इथं होऊ शकत होतं.
यथावकाश आमची भटकंती सुरु झाली. समाईपाता नावाच्या एका छोटया शहराला भेट दिली. समाईपाता पुरातन इन्का संस्कृतीच्या कडेला वसलेलं. ह्या शहराच्या हवा पाण्यात काय गुण आहे कुणास ठाऊक पण इथं आवर्जून स्थायिक झालेले किमान पंचवीस देशांचे भरपूर नागरीक सापडतील. आम्हाला दोन तरी भेटले. एक ब्रिस्बेन, ऑस्ट्रेलियातून आलेली बाई आणि दुसरा माद्रिद, स्पेनमधला कलाकार. पाहावं ते नवलच. एखादया ठिकाणी कायम राहावंसं वाटणारी ठिकाणं तशी विरळाच. त्यात आपल्या मराठी माणसाला स्थानमाहात्म्य फार! दादरची गर्दी दोन दिवस दिसली नाही तरी चैन पडत नाही! ह्या शहराला मात्र तो निवांतपणाचा आणि भारदस्तपणाचा पदर होता ज्यानं अनेक परदेशी पाहुण्यांना कायमची भुरळ घातली.
इन्का संस्कृतीच्या खुणा मिरवणारा एल फुएर्ते (फोर्ट-किल्ला) ह्याची साक्ष आहे. आता ‘वर्ल्ड हेरिटेज’ असलेल्या एल फुएर्तेचा काही भाग इन्कापूर्व संस्कृतीचा आहे तर काही भागावर स्पॅनिश प्रभाव आहे. अखंड दगडात कोरून काढलेल्या असंख्य आकृत्या, वर्तुळं, एकमेकांना समांतर धावणाऱ्या रेषा! हे सगळं आता लांबूनच पाहाता येतं. जवळ जायला वाव नाही. झीज भरपूर झालीये. इथल्या दरीमध्ये कॉँडोर्स नावाची भव्य गिधाडं पण दिसतात असं ऐकलं होतं. येता येता एक मोठ्ठा पक्षी दिसला, आम्ही गुपचूप तोच कॉँडोर आहे असं समाधान करून घेतलं!
‘डी फॅक्टो’, ला पाझ
सांताक्रूझचा शेर पटकन संपला. आम्ही पुन्हा उंच उंच निघालो. ला पाझ ह्या बोलिव्हियाच्या ‘डी फॅक्टो’, म्हणजे वास्तविक राजधानीकडे चाललो होतो. वीस तासांचा प्रवास उरकून पहिल्यांदा पाहायला गेलो काय असू तर चक्क तुरुंग! आमच्या पाहण्याला आणि आश्चर्याला तर काही धरबंधच उरला नव्हता! हा सान पेद्रो तुरुंग पण अजबच होता. म्हणजे तुमच्या आमच्यासाठी. कदाचित इतर अनेक देशात आणि आपल्या देशात अशी पद्धत असेलही पण इथं आम्ही फार कुतुहलानं हा तुरुंग बाहेरुन पाहिला. इथले कैदी चक्क आतल्या आत भाडयानं घर घेऊन आपल्या कुटुंबासह राहू शकतात! कैदेत काम करा आणि ‘सुट्टी’ झाली की आवारातल्या आपल्या घरी जा! जेवढं आणखी काम कराल तेवढी सुविधा जास्त. इथं रस्त्यानं जायला लागलं की काही कैदीच विचारत येतात, “हा साब गाईड चाहिये गाईड?”(अर्थात हे सगळं त्यांच्या भाषेत!) सगळीच मजा.
त्यानंतर नेहेमीची यशस्वी वॉकिंग टूर! कुठे मोट्ठे बाजार पाहा तर कुठे इमारती पाहा असं. बोलिव्हियात अनेक जातिपंथाचे लोक राहतात. क्वेचुअा, गुआरानी, आयमारा हे त्यापैकी प्रमुख. त्यांच्या अनेक परंपरा आणि अनेकविध रूढी. ह्यातच आम्हाला बाजारात फिरताना ‘पाचामामा’ शब्द सापडला! पाचामामा म्हणजे धरणीमाता, पृथ्वी! ह्या ‘मामा’ची मात्र स्थानिक लोक फारच बडदास्त ठेवतात असं दिसलं. बळी म्हणून लामा प्राण्याचे गर्भ पाचामामाला अर्पण करण्याची इथली थोडी गदळ प्रथा होती. बाजारात अशा ‘माला’ची एकदम रेलचेल दिसली!
ह्या ‘नवल देखिले डोळा’च्या मालिकेत अजून भर पडली ती शहराच्या रचनेमुळे. शहर अगदी डोंगरातच वसलं असल्यानं त्याची रचना बाहेरून पाहता एकदम गंमतशीर पण विचित्र दिसते. तळात प्रशस्त असलेली घरं, बागा, मोकळ्या जागा आणि वर वर जाऊ तसं लहान आणि नुसत्या विटांची चौकोनी घरं. एकदम मनोऱ्यासारखा आकार.
इथल्या काही बायका (म्हणजे चोलीता-[चोळी घालणाऱ्या त्या चोलीता?!]) तर चक्क पारंपरिक पोशाखात कुस्ती खेळतात म्हणे! आणि दाबजोर गर्दीत हा ‘शो’ पाहायला पर्यटक जातात! म्हणून आम्ही पण गेलो! ज्या महाभागाला ही कल्पना सुचली ना त्याच्या विक्रयकलेला दाद दयायला हवी. आपल्याकडे नळाच्या कोंडाळयावर जे रणकंदन चालतं तेच फक्त ‘रिंग’ मध्ये करायचं. ते सुद्धा अगदी स्कर्टस, स्कार्फ, शाली-बिली गुंडाळून! कदाचित आपल्या बायकोचे ‘स्किल्स’ बघून त्या पहिल्या माणसाला आपण हिला ‘चानस्’ दयावा असं वाटलं असलं पाहिजे! त्या एकमेकींच्या झिंज्या उपटणं, ते गळे आवळणं, व्वा! आम्ही बेहद्द खुश!
ला-पाझ साधारण ४००० मीटर उंचीवर आणि एकदम २५०० मीटर खाली अॅमॅझॉन खोऱ्याकडे जाणाऱ्या खोल दरीत कोरोईको नावाचं एक गाव आहे. ह्या दोघांच्या मध्ये ‘डेथ रोड’ पसरला आहे. जगातल्या सर्वांत भीषण आणि धोकादायक रस्त्यांत ह्या रस्त्याचं नाव सर्वांत वर आहे. आता पर्यायी रस्ता झालाय पण हौशी पर्यटकांसाठी अजूनही तिथं सायकल सफरी आयोजित केल्या जातात. आम्ही काही ते जीवघेणं धाडस करायच्या भानगडीत पडलो नाही! कोरोईकोला बसनं जाऊन परत आलो. एकाच दिवशी निसर्गाचा इतका वेगळा अवतार पाहायला धमाल वाटली. रखरखीत दगडांपासून हिरव्यागार जंगलापर्यंतचा एक उंचच उंच झोका!
ह्या पाचामामानं आम्हाला धक्के दयायचं ठरवलंच होतं. पृथ्वीवरच आम्हाला ‘चांदोमामा’ची गाठ पडली तर? ह्या ‘तर’ ची शक्यता इथं प्रत्यक्षात आली होती. ‘व्हॅले-दे-ला-ल्युना’ म्हणजे चंद्रावरची दरी हा एक अद्भुत अनुभव. वाळूंचे प्रचंड पर्वत पोखरत वाऱ्या-पावसानं आपली अदाकारी इथं मुक्तहस्ते उधळली आहे! चंद्रावर असल्यासारखं वाटावं अशा दऱ्यांच्या टोकांवरून फिरण्यासाठी मोठया कौशल्यानं रस्ते काढले आहेत. फिरता फिरता आपलं आपल्या ग्रहाचं भान हरवावं असं ह्याचं रुपडं आहे! आम्ही चंद्राच्या विवरांतून जणू चालत होतो. एका हिरव्या पानाचाही मागमूस नाही. इतक्यात त्या परक्या वाटणाऱ्या भूमीवर संगीताचे सूर उधळले गेले! विंड पाईपचा मधुर आणि हुरहूर दाटून आणणारा तो सूर आळवत एका उंच शिखरावर कुणी अनाम वादक आमच्यासाठी उभा होता! आमचं भान हरपलं! त्या सुराच्या एका आधारावर आम्हाला खात्री वाटत होती, नाही आम्ही ह्याच मातीचे आहोत जिचं नाव आहे पृथ्वी! आम्ही चंद्राला अमर केलं आमच्या कविता कहाण्यांमधून. ही पृथ्वीच घडवते चंद्राला आणि काही छोटया भागात चंद्राचाही तुकडा आपल्या काळजात असा सहज म्हणून जतन करून ठेवते. पाचामामा ते चांदोमामाचा आमचा प्रवास इकडे सुफळ संपूर्ण झाला. ‘नवल वर्तले गे माये’ च्या ह्या अनेक अनुभवांतून हा अनुभव एखादया कांचनगंगा शिखराइतका टोकदार उठून दिसू लागला.
शब्दांकन : अभय अरुण इनामदार
rtw@sandeepachetan.com
This was originally published in the RTW Series.